Βιογραφίες: Σπύρος Παπαλουκάς (1892– 1957)

Διακεκριμένος ζωγράφος, πρόδρομος της «γενιάς του '30».



O Σπύρος Παπαλουκάς γεννήθηκε το 1892 στη Δέσφινα Παρνασσίδας. Σε ηλικία έξι ετών έχασε τον πατέρα του. Από τα οχτώ ως τα δεκατέσσερα χρόνια του φοίτησε στο δημοτικό σχολείο του χωριού του, όπου ο συγγενής του ζωγράφος Παπακωνσταντίνου διέγνωσε την κλίση του.  Το 1907 πήγε στον Πειραιά για να εργαστεί σε χρωματοπωλείο. Ένα χρόνο μετά,  πήρε απολυτήριο σχολαρχείου. Το 1909 εκτέλεσε την πρώτη του παραγγελία, τον «Μεγάλο Αρχιερέα», και κατόπιν ολόκληρο το τέμπλο της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στη Δεσφίνα. Ήδη εκείνη τη χρονιά είχε ξεκινήσει  την παρακολούθηση μαθημάτων στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, με δασκάλους τον Γ. Ροιλό και τον Γ. Ιακωβίδη. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, ως το 1916, κέρδισε τα επτά πρώτα του βραβεία. 

Συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, στις σχολές Grande Chaumiere και Ecole Julien, τις οποίες διέκοψε το 1922, όταν μετέβη στο μικρασιατικό μέτωπο  ως πολεμικός ζωγράφος μαζί με τον Περικλή Βυζάντιο και τον Παύλο Ροδοκανάκη. Με τα έργα  από την πορεία στο μέτωπο, το Υπουργείο Στρατιάς Μικράς Ασίας οργάνωσε μεγάλη πολεμική έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο. Η επιτυχία της έκθεσης ήταν τέτοια, που αποφασίστηκε η μεταφορά της στη Σμύρνη. Δυστυχώς, η καταστροφή της Σμύρνης ήταν κοντά και  500 έργα του κάηκαν στο τρένο που τα μετέφερε.

Απογοητευμένος από τη διακοπή των σπουδών του και την απώλεια των έργων του, αποσύρθηκε στην Αίγινα, μελετώντας το ελληνικό τοπίο και δημιουργώντας την «περίοδο της Αίγινας». Την ίδια περίοδο, ο  φίλος του πεζογράφος Στρατής Δούκας  επισκέφθηκε το Άγιο Όρος και ο Παπαλουκάς τον  ακολούθησε σύντομα. Οι δύο φίλοι παρέμειναν στη μοναστηριακή πολιτεία για ένα χρόνο. Κατά τη διάρκειά του  ο καλλιτέχνης «σπούδασε» το αγιορείτικο τοπίο και τη βυζαντινή τέχνη, δημιουργώντας την περίοδο του «Αγίου Όρους». Ένα μέρος από την παραγωγή αυτή εκτέθηκε το 1924 στην Θεσσαλονίκη, σε μία διαμορφωμένη αίθουσα του Λευκού Πύργου.

Το 1925, πάλι χάρη στο Στρατή Δούκα, ο Παπαλουκάς έμεινε για ένα εξάμηνο στη Μυτιλήνη, για να δημιουργήσει μία σειρά από τοπιογραφίες. Παράλληλα διορίστηκε καθηγητής του ελεύθερου και διακοσμητικού σχεδίου στη Βιοτεχνική Σχολή. Την περίοδο εκείνη μελέτησε τα ψηφιδωτά του Οσίου Λουκά και εκτέλεσε αντίγραφα, ενώ ζωγράφισε και τοπία της Παρνασσίδας. Το 1926 με συντροφιά τους φίλους του Στρατή Δούκα και Δημήτρη Πικιώνη πήγε στη Σαλαμίνα. Εργαζόμενος ακατάπαυστα και εκεί, δημιούργησε την «περίοδο της Σαλαμίνας». Το 1927, μετά από πανελλήνιο διαγωνισμό, ανέλαβε την εικονογράφηση του μητροπολιτικού ναού της Ευαγγελίστριας της Άμφισσας, την οποία ολοκλήρωσε το 1932.

Κατά την δεκαετία 1930–1940 εξέθεσε έργα του μαζί με άλλους ζωγράφους της Ομάδας «Τέχνη». Σχεδίασε επίσης σκηνικά και κουστούμια για το Εθνικό Θέατρο, ενώ ζωγράφιζε και τοιχογραφίες στις προσόψεις ιδιωτικών οικιών και δημοσίων κτιρίων. Το 1939 Υπουργείο Παιδείας, του ανέθεσε την εικονογράφηση του ναού της Σχολής Νομικού και τη διακόσμηση της Μονής Μεγάλου Σπηλαίου.
Το 1940, επί δημαρχίας  Κωνσταντίνου Κοτζιά, διορίσθηκε σύμβουλος του Δήμου Αθηναίων σε θέματα πολεοδομίας και χωροταξίας και διευθυντής της Δημοτικής Πινακοθήκης. Η ανασυγκρότηση των συλλογών της, η συντήρησή των έργων και η οργάνωση εκθέσεών τους, έγιναν χάρη στο δικό του ζήλο.

Από το 1945 έως το 1951 δίδαξε μαθήματα σχεδίου στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Κατά τα έτη 1951-1956 μετείχε σε επίσημες ελληνικές διοργανώσεις του ελληνικού κράτους με καλλιτεχνικές εκθέσεις στην Αίγυπτο, το Βέλγιο, τη Γιουγκοσλαβία, την Ιταλία, τον Καναδά, την Ολλανδία, τη Σουηδία, την Αμερική. Το 1956 εκλέχτηκε καθηγητής του εργαστηρίου ζωγραφικής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Πέθανε ένα χρόνο μετά, στις 3 Ιουνίου 1957, σε ηλικία 65 ετών. Ο Σπύρος Παπαλουκάς ήταν μεγάλος γνώστης των καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής του, αλλά και εξίσου μεγάλος γνώστης της βυζαντινής τέχνης. Τα έργα του συνδυάζουν τον ιμπρεσιονισμό των Σεζάν, Ματίς και βαν Γκογκ με την πνευματικότητα των βυζαντινών αγιογραφιών. Η διαμονή του στο Άγιο Όρος είχε επίδραση στο έργο του, τέτοια που ο ζωγράφος συνέχισε να δουλεύει αγιορείτικα τοπία για πολλά χρόνια κατόπιν. Εκτός από αγιογραφίες και τοπιογραφίες, ο Παπαλουκάς έφτιαξε και πορτρέτα, με πλέον χαρακτηριστικό Το παιδί με τις τιράντες (1925).

Η επίδραση του Παπαλουκά στους σύγχρονούς του και στους μεταγενέστερους έλληνες ζωγράφους ήταν καταλυτική, αφού με το έργο του έδειξε πως μοντέρνα τέχνη και ελληνικότητα δεν είναι έννοιες ασύμβατες.

[Επιμέλεια: Φώτης Κουτσουπιας, για το Ινστιτουτο Ερευνών Ελληνικής Τέχνης Artem]